Beyin sağlığı sadece hatırlama kabiliyetimiz ile mi ölçülüyor? Araştırmalara konu olan en kompleks sistemlerden birisi insan beyniyken sağlık durumunu tek bir faktöre; hafıza, onu da tek bir nedene; yaş almaya bağlamak hem çok yanlış hem de eksik olur! Çünkü sağlıklı bir beyin hatırlamanın ötesinde yaratan, hayal kuran, çalışan, işleyen bir sistemdir. Peki yaşımız ne olursa olsun sağlıklı ve güçlü bir beyne sahip olduğumuzu nasıl bilebilir, iyi olma halini nasıl yaşam boyu koruyabiliriz? Nöroloji ve Klinik Nörofizyoloji Uzmanı, beyin sağlığı uygulaması Beynex’in kurucusu Prof. Dr. Türker Şahiner beyin sağlığına dair tüm bilinmesi gerekenleri anlattı.
Sağlıklı bir beyin ne anlama geliyor, her yaşta beyin sağlığının ölçütleri neler?
Sağlıklı beyin “öğrenebilen” ve “öğrendiklerini hatırlayan, çevresine aktarabilen” beyindir. Böylelikle değişen çevreye ve yaşama uyum sağlayabilir. Uyum sağlayamadığı durumlarda ise bunun nedenini ortaya koyabilir. Unesco (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) yaşlanan beyni; kendini güvende ve kontrolde hissettiği konfor bölgesine hapsetmiş kişi olarak tanımlar; kişinin öğrenme isteği azalmıştır, yeni hedefler ve amaçlar edinmekten uzaklaşmıştır. Tarım toplumundan sanayi toplumuna dönüşüm ile gelişen sosyal güvenlik yasaları sayesinde kazanılan emeklilik hakkı günümüzün modern toplumlarında yaşayan bireyin hızla konfor bölgesine çekilmesine neden olmaktadır. Emeklilik öncesi planlanan hobiler ve öğrenme isteği hızla terk edilmektedir. Birçok klinik araştırma “beyin atrofisi”nin yani yaşlanma ile birlikte beynin hacmen küçülme hızının zihinsel ve fiziksel olarak sakin bir yaşama geçilmesi ile birlikte hızlandığını göstermektedir.
Her yaş için sağlıklı beyni; hayaller kurabilen, hayallerini bir amaç haline çevirebilen ve bu amaç için çaba harcayabilen beyinler olarak tanımlayabiliriz. Zaman içinde böyle beyinlerin fonksiyonel olarak bırakın gerilemeyi, mutlaka bir gelişme içinde olacağı sürpriz olmayacaktır.
İyi bir hafıza ne anlama geliyor? Unutkanlıkların hangi aşamasında alarm çanları çalmaya başlamalı, hangi unutkanlıklar olağan kabul edilmeli?
Yıllar öncesinin Oscar ödüllü Rain Man filminde Dustin Hoffman otistik bir kişi rolünde binlerce telefon numarasını bir bilgisayar hızında hatırlamakta ve hafızasında tutabilmektedir. Otistik bireylerin bu özellikleri her zaman bu düzeyde muhteşem olmasa bile iyi bilinen bir durumdur. Maalesef bu çarpıcı yetenek günlük yaşamlarına olumlu bir katkıda bulunmaz. Çünkü insan beyni bazı yönleri ile aynı bir bilgisayara benzer olarak çalışır. Kalıcı belleğimiz bir tür Sabit Disk Sürücüsü (Hard disk), anlık veya yakın belleğimiz ise RAM bellek karşılığıdır. Kullandığımız tüm bilgisayarlar ve hatta cep telefonları RAM bellek kapasitelerine göre yetenek kazanır. Tabi ki eski bilgilerimiz de önemlidir ancak yakın belleğimiz Alzheimer hastalığında olduğu gibi kullanılmaz hale gelirse eski bilgilerimizde işe yaramaz hale gelir. Adeta dağınık bir kütüphaneye benzer ve istenilen bilgilere ulaşmak mümkün olmaz. Yakın bellek merkezi ortalama 1.5 kg olan insan beyninde birkaç gramlık yapılardır. Bu yapılara deniz atına benzediği için “hipokampus” adı verilir. Günümüz insanı koroner damarları sağlığı için duyduğu kaygıdan çok daha fazlasını beynindeki hipokampal yapılar için duymalıdır. Her gün gözlüğünüzü nereye koyduğunuzu hatırlamakta zorluk çekiyorsanız, bu durumu ciddiye almalısınız, ancak bir gün gözlüğünüzü buzdolabında bulursanız artık bir bellek sağlığı kliniğine başvurmanızın zamanı gelmiştir.
Beyin sağlığı ile bilinç neden ve nasıl birbirine bağlı? Düşünce, duygu ve deneyimlerimiz beynimizin fiziksel sağlığını etkileyebiliyor mu?
Yeni bir bilgisayar alıyorsunuz, gelmeden önce kontrol edilmiş ve tam istediğiniz gibi mükemmel çalışıyor. Eve geldiğinizde açma düğmesine dokunuyorsunuz, hiçbir hareket yok. Her olasılığı deniyorsunuz ama olmuyor. Firmayı arıyorsunuz, bilgisayarınızın ilk açılışta pilinin 24 saat prizde kalmadan pilinin çalışmayacağını söylüyorlar ve ertesi gün sorun çözülmüş oluyor. Bilinç, sağlıklı bir beynin enerjisi ile açığa çıkan bir yazılımdır. Bilgisayar yani beyin ve enerji olmadan açığa çıkamaz. Bilgisayar donanımında ufak tefek arızalar yazılım mükemmel de olsa her zaman büyük sorunlar çıkarır. Word programını kullanan bir kişi klavyede “A” harfi çalışmaz ise istediği yazıyı bir türlü yazamaz. Kısaca, beyin ister damarsal yapısında ister enerji metabolizmasında sorunlar yaşarsa, bilincin komaya kadar gidebilecek düzeyde bozulduğunu görürüz. İnsan beynine özgü en önemli farklılık duygusal bir algısının olmasıdır. Duygulanım için bilinç düzeyinin normal olması gereklidir. İlginç olarak duygusal stres yaşayan bireylerde bunama çok daha erken yaşlarda görülmektedir. Depresyon, Alzheimer hastalığının en önemli risklerinden birisidir.
Beyin neden ve ne zamanlar “sağlıksız” olur? Zihinsel sağlık ile ruhsal sağlık hastalıklarının arasında fizyolojik bir bağ var mıdır? Her iki durumda da sağlıksız bir beyinden bahsedebilir miyiz?
Beyin; damarsal yapıları veya gelen kanın içeriği bozulursa, süzgeç görevi olan kan-beyin bariyeri yapısal hasara uğrarsa, vücut ısısının çok düşük veya yüksek olduğu durumlarda, mikro veya makro travmalarda (akut veya kronik), alkol ve sigara gibi toksik maddelere maruz kalırsa hasarlanır.
Ancak insan beyni için en önemli risk faktörü depresyondur. Kronik depresyonu olan bireylerde beyinde Alzheimer’a neden olan Beta Amiloid protein miktarı birkaç misli artıyor. Alzheimer hastalığı erken dönemlerinde depresyon tedavi edilmez ise çok hızlı seyrediyor. Tavuk ve yumurta problemi benzeri her iki hastalık birbirine zemin hazırlıyor.
Neden yaş aldıkça beyin sağlığı daha dengesiz ve savunmasız bir hale geliyor?
Aslında yaş almak ile beyin sağlığı bozulacak diye bir yanlış yargı vardır. İleri yaşlarda çok başarılı olan çok sayıda örnek verilebilir. Yaş ile beyin sağlığı riski daha çok damarsal problemler ve Tip 2 diyabet sıklığının artması ile açıklanabilir.
Beyin sağlığı ile sağlıklı yaşam süresi arasında nasıl bir ilişki var?
Tamamen doğrusal bir ilişki vardır. Beyin tüm organların performansından doğrudan etkilenir. En ufak bir organ yetmezliğinden çok erken haberdar olur. En ufak bir kan şekeri, üre; böbrek yetmezliği veya amonyak; karaciğer yetmezliği artışı beyin performansını anında etkiler. Yani Gazi Mustafa Kemal’in söylediği gibi “Sağlam kafa sağlam vücutta bulunur.”
Peki, yaşam tarzı değişimlerinin beyin sağlığı üzerindeki etkisi ne kadar büyük oluyor?
Tıbbi literatürde çok sayıda alan çalışması hareketsiz yaşamın beyin hacminin hızla küçülmesine yol açmakta olduğunu göstermektedir. Beyin MR’larında beyin hacmini çok hassas olarak ölçebiliyoruz. Hareketsiz yaşama obezite eşlik ediyorsa Alzheimer riski en az iki misline çıkmaktadır.
Beynimizi her yaşta sağlıklı ve dinç tutmak için nelere dikkat etmeli; hangi alışkanlıklar geliştirip nelerden uzak durmalıyız? Bu sorunun yanıtını Dünya Sağlık Örgütünün mesajı ile verelim;
- Kan basıncınız yani tansiyonunuzu ve kan şekerini çok iyi kontrol edin.
- Zihinsel egzersiz yapınız, hobilerinizi artırın.
- Fiziksel egzersiz yapınız. Günde asgari 5 bin adım atın.
- Depresyon riskini azaltın.
Beyin egzersizleri uygulaması Beynex’in kurucususunuz, Beynex’in ortaya çıkış hikayesi nedir? Beynex zihinsel sağlık egzersizlerinin yanı sıra beyin sağlını desteklemeye yardımcı neler sunuyor?
2011 yılında hızla gelişen online iletişim ve cep telefonlarının yeteneklerinin artması ile dijital sağlık kavramı yaygınlaşmaya başladı. Her zaman hastalarımıza “Bulmaca çözün, zihinsel oyunlar oynayın.” diyoruz neden bunu online yapmıyoruz diye düşündüm. Dünya kongrelerinde benzer araştırmalar görmeye başlayınca cesaretim arttı. Bilgisayar mühendisleri bunu sağlayacak oyunları yazmanın çok zor olmadığını söylediler. Zor olan konunun; klinikte kullandığımız testlere benzer olması ve standart hale getirilmesi ve toplumsal ortalamaların saptanması ve sıkça güncellenmesi olduğunu gördük. Ancak bu sorunlar zamanla çözüldü ve ekibe katılan yeni mühendisler ile 2020’de Beynex App devreye girince toplumsal veri toplama hızımız çok daha fazla arttı. Amacımız hiçbir zaman online teşhis koymak olmadı. Kullanıcının performansını izlemek ve deyim yerinde ise bir tür erken uyarı sistemi yaratmaktı. Beynex app uluslararası kullanıma açıldıktan sonra 50 bine yakın “download” edildiğini gördük. Tıbbi bilgilerini almadığımız kullanıcıların durumları hakkında aldıkları raporlardan memnun olduğunu anlıyoruz. Ayrıca Türkiye’de çok sayıda hekimin katıldığı klinik araştırmaları da aralıksız sürdürüyoruz.
Zihinsel sağlık egzersizleri beyin sağlığı nasıl destekleyebiliyor?
Fiziksel egzersiz yapmanın faydalarına sanırım kimse itiraz etmiyor. Ancak kısa süreli bir araştırma ile bunu göstermek adeta imkansız. Aynı durum beyin içinde geçerlidir. Aktif beyinlerin yaşam boyu beyin networklerini geliştirdiğini biliyoruz. Dolayısıyla bu kişilerin Alzheimer hastalığına daha geç yakalandığı ve hastalık döneminin daha yavaş ilerlediğini görüyoruz.
Kimlerin ne kadar sıklıkta zihinsel sağlık egzersizleri yapmasını öneriyorsunuz?
Zihinsel egzersizler için bir sınır yoktur. Kişinin strese girmeden ve egzersiz esnasında yorulan vücut kaslarını ve gözlerini yeterince dinlendirdiğinde ve en önemlisi günlük 8 saat uykusunu aldığı sürece beynini istediği süre kullanabilir. Bu özellik zihinsel egzersizleri fiziksel egzersizlerden ayırt eder.
Beynex’te bulunan beyin egzersizleri düzenli kullanımda kullanıcının zihinsel sağlığında iyileşmeyi sağlıyor mu?
Beynex veya her türlü beyin egzersizi herhangi bir beyin hastalığını iyileştirmez ancak koruyabilir.
Sizin ideal beyin sağlığı rutininiz nedir? Gün içinde beyin sağlığınız için neler yiyor, hangi egzersizleri yapıyor, ne kadar uyuyor, hangi takviyeleri alıyorsunuz?
Kalbiniz için sağlıklı olan ne var ise beyniniz içinde aynı önerileri söyleyebiliriz. Sağlıklı beyin için bir rutin reçete yazabilmek işin doğasına aykırıdır. Her beyin kendi yaratıcı yeteneğini keşfetmeli ve kalıplardan uzaklaşmalıdır. Beyin için en büyük tehlike monoton bir yaşamdır.
Beyin ve metabolizma yakın ilişkilidir. Başta kontrol altında olmayan diyabet ve insülin direnci adeta beynin intiharıdır. Ortalama 8 saat uyku önerilir ve kesinlikle 6 saatin altına düşmemelidir. Hayvan deneylerinde net olarak uykusuz kalan beyinlerde Alzheimer’a neden olan amiloid proteini çok daha fazla birikmektedir. Vitamin takviyeleri kesinlikle biyokimyasal olarak ölçüm yapılmadan verilmemelidir. Vitaminlerin aşırısı en az yokluğu kadar tehlikelidir.
Siz de link üzerinden Beynex’i mobil cihazınıza indirebilir ve bütünsel sağlığımız ve iyi olma halimizin temelini oluşturan beyin sağlığınızı korumaya ve desteklemeye başlayabilirsiniz!
